|
Κύπρος, 6 χιλιάδες μέτρα κάτω από τη θάλασσα
Μία έκθεση κι ένα λεύκωμα για τη γεωλογία της Κύπρου και τη σημασία της στη διαμόρφωση της ιστορίας του τόπου
Το φυσικό και γεωλογικό δυναμικό ενός τόπου είναι ο καθοριστικός παράγων στη διαμόρφωση της ιδιοσυγκρασίας του ανθρώπου που ζει και αναπνέει μέσα σε αυτόν. Η εξέλιξη της κυπριακής κοινωνίας, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά, δεν θα ήταν η ίδια εάν δεν υπήρχε το Τρόοδος και οι φυσικοί του πόροι. Άλλωστε, εάν δεν υπήρχε το Τρόοδος, η Κύπρος δεν θα ήταν παρά ένα ξερονήσι, ενώ είναι αμφίβολο εάν θα μπορούσε ποτέ να αναπτυχθεί ζωή και πολιτισμός. Έναν πολιτισμό δέκα χιλιάδων χρόνων, για τον οποίο είμαστε περήφανοι κι ο οποίος μας δείχνει τις ρίζες μας για να μπορέσουμε σε χαλεπούς καιρούς σαν τους σημερινούς να έχουμε μια σταθερή αξία σαν φάρο για την επιστροφή μας.
Φεύγοντας από την έκθεση «Κύπρος και Γεωλογία, Επιστήμη-Περιβάλλον-Πολιτισμός», δύο ήταν οι σκέψεις που με απασχολούσαν περισσότερο: Πρώτον, ότι η φυλετική διάπλαση διαμορφώνεται από τα βάθη των αιώνων, πηγάζει από το φυσικό περιβάλλον και εξελίσσεται ανάλογα με το πώς αυτό αλληλεπιδρά στην ανθρώπινη υπόσταση. Και, δεύτερον, ότι ένας λαός μπορεί να αλλοιωθεί, να παραμορφωθεί και να χαθεί εάν αποκοπεί, είτε ηθελημένα είτε με τη βία, από το φυσικό του περιβάλλον. Συνεπώς, η αειφορία και οι στενοί δεσμοί με τον τόπο είναι στοιχεία που προσφέρουν στους λαούς την προοπτική και τη συνέχεια.
Μετά την ξενάγηση στην έκθεση, η οποία παρουσιάζεται στο Πολιτιστικό Κέντρο της Τράπεζας Κύπρου στη Φανερωμένη και θα είναι εκεί μέχρι και τις 30 Ιουνίου του 2014, συζητήσαμε τα δύο αυτά ζητήματα με τους δύο γεωλόγους, Γιώργο Κωνσταντίνου και Γιαννάκη Παναγίδη, που συνεργάστηκαν για να πραγματοποιηθεί τόσο η έκθεση όσο και μια σπουδαία έκδοση η οποία διατίθεται προς πώληση από το βιβλιοπωλείο του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας. Οι δυο τους υπήρξαν συνεργάτες, συνάδελφοι για πολλά χρόνια στο Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης και φίλοι, και όπως δηλώνουν έχουν το ίδιο πάθος και έρωτα για τη γεωλογία της Κύπρου. Η αγαστή συνεργασία τους είναι εμφανής από το αποτέλεσμα.
Γεωλογία και φιλοπατρία
«Το τι βλέπουμε γύρω μας, οι πέτρες, το τοπίο, οι βράχοι, η θάλασσα, δεν είναι μόνο μια εικόνα. Έχουν μια έννοια βαθύτερη, την οποία ο καθένας τη βλέπει εσωτερικά μέσα του, με την πνευματική του διαμόρφωση και τη φυσιογνωμία του. Σε όλο τον κόσμο η γεωγραφία, η γεωλογία και τα τοπία διαμορφώνουν την ψυχοσύνθεση ενός λαού και την ιστορία του. Διαμορφώνουν την ταυτότητά του. Τη γεωλογία τη χρησιμοποιούμε καθημερινά στη ζωή μας. Για να χτίσουμε θα πρέπει να ξέρουμε πού θα θεμελιώσουμε, πού θα βρούμε και ποια είναι τα κατάλληλα υλικά. Για να ζήσουμε χρειαζόμαστε νερό να πιούμε και να ποτίσουμε τα περιβόλια μας. Ακόμη και εκεί που θα μας θάψουν πρέπει να έχει καλό χώμα για να έχουμε καλή αποσύνθεση». Κάποιος που αγαπά τον τόπο του, εκ των ων ουκ άνευ για τον κ. Παναγίδη, ξέρει και τη γεωλογία του.
«Όλη η Κύπρος, όλοι οι οικισμοί, είναι μια αντανάκλαση της γεωλογίας του τόπου», επισημαίνει από την πλευρά του ο κ. Κωνσταντίνου. «Η φύση έδωσε μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων στην Κύπρο, διότι με την ανύψωση του Τροόδους εκτέθηκαν όλα τα πετρώματα στην επιφάνεια».
Οι δύο συγγραφείς του βιβλίου αυτό που επιχειρούν είναι να προσφέρουν τα δώρα της γεωλογίας στον κυπριακό λαό. Μία συσσωρευμένη γνώση δεκαετιών, ένα βιβλίο γραμμένο για τις επόμενες γενιές. Εκ των πραγμάτων είναι δύσκολο, όπως επισημαίνει ο κ. Κωνσταντίνου, να ζήσει κανείς στο μέλλον τις δικές τους εμπειρίες, γι’ αυτό αφήνουν αυτό το βιβλίο ως παρακαταθήκη στους νέους. «Εγώ προσωπικά χαρτογράφησα το τελευταίο υπόγειο μεταλλείο, στο Μούσουλο της Καλαβασού. Έζησα τρία χρόνια στα υπόγεια. Γνώρισα από κοντά τους μεταλλωρύχους. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν μια ξεχωριστή νοοτροπία. Απέκτησαν μια διαφορετική στάση ζωής. Ζούσαν κάθε μέρα με τον θάνατο. Μέχρι σήμερα η μοίρα όλων των μεταλλωρύχων είναι η ίδια. Στα μεταλλεία της Κύπρου λοιπόν αφιερώνουμε μια μεγάλη ενότητα στην έκθεση και στο βιβλίο». Από την πλευρά του, ο Γιαννάκης Παναγίδης ασχολήθηκε συστηματικά με τη γεωλογική χαρτογράφηση και τη μελέτη της γεωλογικής δομής της Κύπρου.
Το αρχαιότερο πηγάδι
Μία μεγάλη ενότητα είναι αφιερωμένη στο νερό. Τι μπόρεσαν να κάνουν οι άνθρωποι στο νησί στα 10 χιλιάδες χρόνια της παρουσίας τους εδώ, σκάβοντας για να βρουν νερό. Τα αρχαιότερα πηγάδια νερού στον κόσμο, όπως προκύπτει από τα έως τώρα αρχαιολογικά ευρήματα, βρίσκονται στην Κύπρο και συγκεκριμένα στην Κισσόνεργα και στον Σιηλλουρόκαμπο (Παρεκκλησιά). Τι έκανε τους Κύπριους το 8200 π.Χ. να αναγκαστούν να σκάψουν σε βάθος 12 μέτρων για να βρουν νερό; Τι ανάγκασε τους Ρωμαίους να μεταφέρουν, με ένα υδραγωγείο μήκους 40 χλμ., στη Σαλαμίνα νερό από τον Κεφαλόβρυσο της Κυθρέας; Ένα έργο που, σύμφωνα με τους δύο επιστήμονες, έχει το ίδιο βάρος για την τότε κοινωνία όπως σήμερα η διώρυγα του Σουέζ και ήταν ένα από τα μεγαλύτερα τεχνικά έργα που έγιναν στην αρχαία Κύπρο (το υδραγωγείο ήταν «ζωντανό» μέχρι το 1500 μ.Χ. αλλά αργότερα πιθανότατα γκρεμίστηκε για να μεταφερθούν στο Σουέζ οι πέτρες. Μικρό μέρος διατηρείται ως κατάλοιπο στην περιοχή Αγίου Σέργιου Αμμοχώστου). Τι υποχρέωσε τους Κυπρίους να δημιουργήσουν αλυσίδες φρεατίων (λαγούμια) μήκους 4.500 χλμ., ενώνοντας με σήραγγα πολλά πηγάδια κάτω από τη γη; Είναι η ίδια ανάγκη, κατά τον κ. Παναγίδη, που αναγκάζει σήμερα την κυπριακή κοινωνία να διατηρεί αφαλατώσεις. Είναι η λειψυδρία. Μέσα από τη δουλειά των δύο γεωλόγων μπορεί ο θεατής ή ο αναγνώστης να κάνει ένα ταξίδι στην ιστορία του νερού, από τα πρώτα πηγάδια, τα λαγούμια, τα υδραγωγεία, τις αναρίθμητες γεωτρήσεις και να μάθει πώς φτάσαμε στην αφαλάτωση. «Μέσα από αυτή τη διαδρομή, δίνουμε το μήνυμα ότι η αξία του νερού στην Κύπρο δεν είναι το κόστος του που πληρώνουμε. Αλλά το ότι χωρίς το νερό είσαι νεκρός ή είσαι υπανάπτυκτος. Η φύση θέλει σεβασμό και αειφόρο διαχείριση. Είναι ένα από τα βασικά μηνύματα του βιβλίου μας», τονίζει ο κ. Παναγίδης.
Ιστορία 90 εκατ. χρόνων
Ο επισκέπτης στην έκθεση θα μυηθεί στα μυστικά της φυσικής διεργασίας που οδήγησε στην ανάδυση του Τροόδους 90 εκατομμύρια χρόνια πριν (η εμφάνιση του ανθρώπου έγινε πριν από 2 εκατ. χρόνια) και θα γίνει κοινωνός της μοναδικής και ανεπανάληπτης, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο κ. Κωνσταντίνου, γεωλογίας του τόπου. «Η Κύπρος, χωρίς τη γεωλογία της, θα ήταν έρημος. Άρα βλέπουμε το πόσο καθοριστικός ήταν ο ρόλος της στην όλη εξέλιξη». Ακόμα και σήμερα, επισημαίνουν και οι δύο, με όλα αυτά τα οικονομικά προβλήματα, όλοι μιλούν για άλλο ένα δώρο της γεωλογίας, το μόνο που μπορεί να μας οδηγήσει στην έξοδο από την κρίση, το φυσικό αέριο.
Στην ίδια ενότητα παρουσιάζεται με γραφικά ο γεωλογικός χρόνος, στον οποίο ο άνθρωπος δεν έχει παρά ελάχιστη παρουσία. Κι όμως η επίδραση του ανθρώπου στον πλανήτη είναι δυσανάλογη της παρουσίας του.
Η Κύπρος, όπως μας εξήγησε ο κ. Κωνσταντίνου κι όπως αναλυτικά αναφέρεται στο βιβλίο, αποτελεί ένα κομμάτι αναλλοίωτου ωκεάνιου φλοιού. Μία διαδικασία, ένα θαύμα της φύσης… Σήμερα, μελετώντας κανείς την Κύπρο, είναι σαν να μελετά τον ανώτερο μανδύα της γης σε βάθος 6 χλμ. Μέσα από την έκθεση, ο επισκέπτης θα μάθει πώς αναδύθηκε από τον ωκεανό από βάθος 3 χλμ. και σήμερα βρίσκεται σε υψόμετρο 2 χλμ., πώς σχηματίστηκε η νήσος, πώς ήταν πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, πώς ήταν πριν από 700 χιλιάδες χρόνια και πότε έγιναν οι τελευταίες μεγάλες αλλαγές. Θα μάθει επίσης για τα πετρώματα, τα απολιθώματα, τις θανατοκοινωνίες των οστράκων στο φαράγγι της Κακκαρίστρας λίγο έξω από τη Λευκωσία, τους νάνους ιπποπόταμους και ελέφαντες και τα ίχνη που άφησαν στην άμμο. «Στην κορυφή του Ολύμπου, εκεί όπου σήμερα είναι τα ραντάρ, εκεί λοιπόν, πατάς στον μανδύα της γης. Είναι απίστευτο», αναφέρει ο Γιώργος Κωνσταντίνου. Όπως εξίσου μοναδικό κι απίστευτο είναι το γεγονός ότι μέσα σε απόσταση μικρότερη της μίας ώρας φυτρώνουν μπανάνες κι αβοκάντο, σε ημιτροπικό κλίμα, την ώρα που στο Τρόοδος μπορούν να ευδοκιμήσουν τα κεράσια κι άλλα φρούτα που βρίσκει κανείς στη βόρεια Ευρώπη.
Ο ορυκτός πλούτος
Στον εκθεσιακό χώρο μπορεί κανείς να δει και τα πρώτα εργαλεία που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για να λαξεύσει την πέτρα, όπως επίσης και τα ορυκτά φυσικά χρώματα με τα οποία ζωγραφίστηκαν όχι μόνο οι πρώτες τοιχογραφίες των νεολιθικών ανθρώπων, αλλά και οι τοιχογραφίες του σύγχρονου ιερομόναχου Καλλίνικου. Ο θεατής μαθαίνει για τα ορυκτά φάρμακα της Κύπρου και για το πρώτο κυπριακό γενικό σχέδιο υγείας. Όλα είναι γραμμένα σε ένα αντίτυπο της μπρούτζινης πλάκας του αρχαίου Ιδαλίου που αναφέρεται στον ιατρό Ονάσιλλο και χρονολογείται στο 479 π.Χ. Η πλάκα σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στο Παρίσι. Η Κύπρος, αναφέρουν οι δύο επιστήμονες, ήταν πρωτοπόρος στην ιατρική και τα ορυκτά φάρμακά της ήταν φημισμένα στον τότε γνωστό κόσμο. Στην Κύπρο, επισημαίνουν, η ιατρική ήταν ανεπτυγμένη 20 χρόνια πριν από τη γέννηση του Ιπποκράτη!
Σε αυτή την ενότητα υπάρχουν επίσης φωτογραφίες από τις παλιές γαλαρίες των Ρωμαίων στα μεταλλεία, η εκμετάλλευση των οποίων ξεκίνησε από το 2700 π.Χ., κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Σύμφωνα με αρχαία κείμενα, η Κύπρος εξήγε χαλκό από τον 18ο αιώνα π.Χ. Από τότε μέχρι σήμερα χρειάστηκαν 100 εκατομμύρια μεροκάματα για να γίνει η παραγωγή στα μεταλλεία, ενώ χρειάστηκαν 60 εκατομμύρια τόνοι κάρβουνο για ενέργεια, το οποίο προήλθε από την καύση της ξυλείας που πρόσφερε αφειδώλευτα το Τρόοδος με τα δάση του. Σήμερα ένα μόνο μεταλλείο λειτουργεί. Αυτό της Σκουριώτισσας.
Κάτι άλλο σπουδαίο που μαθαίνουμε περιδιαβάζοντας την έκθεση είναι πως η Κύπρος, το 1600 π.Χ., με την ανάπτυξη που πήρε από την εκμετάλλευση του χαλκού, διέθετε το πρώτο σύστημα σήμανσης στον κόσμο. Ένα τάλαντο με σταθερή αξία και βάρος, του οποίου η περιεκτικότητα σε χαλκό ξεπερνούσε το 99%. Τέτοια κυπριακά τάλαντα βρέθηκαν σε όλες σχεδόν τις χώρες που βρέχει η Μεσόγειος, καθώς και σε αρχαία ναυάγια. Η αξία του κυπριακού χαλκού αναφέρεται και σε μαρμάρινη πλάκα που βρίσκεται στο Μουσείο της Ελευσίνας, σύμφωνα με την οποία οι πόλοι και τα εμπόλια των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς στα Μέγαρα θα έπρεπε να κατασκευαστούν από μπρούντζο ο οποίος θα αγοραζόταν από το Μάριον της Κύπρου.
Στην έκθεση παρουσιάζονται και τα σύγχρονα μεταλλεία της Κύπρου. Ο Αμίαντος του 1905, το νοσοκομείο του, όπου γεννήθηκαν 38 χιλιάδες κυπριόπουλα, το μεταλλείο του χρωμίου κοντά στον Άγιο Νικόλαο της Στέγης (1927-1984), αυτό της Σκουριώτισσας που έβγαζε χαλκούχο σιδηροπυρίτη και στο οποίο το 1929 δούλευαν επτά χιλιάδες εργάτες, με τα μεροκάματά τους να είναι τρεις φορές περισσότερα από τον προϋπολογισμό της αποικιακής κυβέρνησης. Φωτογραφίες από το εργατικό κίνημα των μεταλλωρύχων. Αυτοί ήταν που οργάνωσαν τις πρώτες συντεχνίες στην Κύπρο ζητώντας δικαιωματικά το οκτάωρό τους.
Το φυσικό αέριο
Μία τελευταία ενότητα της έκθεσης και του βιβλίου των Παναγίδη - Κωνσταντίνου αφιερώνεται στο φυσικό αέριο. Και οι δύο πιστεύουν πως είναι μια δεύτερη ευκαιρία για την Κύπρο. Θεωρούν πως σύντομα θα έρθουν νέες ανακαλύψεις και για πετρέλαιο. Το ζήτημα είναι η σωστή διαχείριση, για να μπορέσουν και οι επόμενες γενιές να απολαμβάνουν τα οικονομικά οφέλη από το αέριο. Να μην ακολουθηθεί η πρακτική του παρελθόντος όπου οι φυσικοί πόροι γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης για τους ολίγους. Ο ορυκτός πλούτος της Κύπρου και δη τα μεταλλεύματα έχουν σχεδόν εξαντληθεί. Χωρίς τα οικονομικά οφέλη να είναι απτά στις επόμενες γενεές. Για να είμαστε ωστόσο δίκαιοι, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση του κυπριακού πολιτισμού και της κυπριακής κοινωνίας. Η ιστορία μας θα ήταν πολύ διαφορετική εάν η κυπριακή γη δεν ήταν τόσο εύφορη κι εάν η φύση δεν ήταν τόσο γενναιόδωρη μαζί μας.
Της Μιράντας Λυσάνδρου
02/08/2013
|
