Νομοθεσία για το Διάστημα: Πώς θα προστατευτεί η Σελήνη

Ο Απρίλιος του 2025 ήταν ένας πολυάσχολος μήνας για το Διάστημα, καθώς ενώ το ποπ είδωλο Κέιτι Πέει και άλλες πέντε γυναίκες συμμετείχαν σε μια σύντομη διαστημική πτήση κάνοντας πρωτοσέλιδα, την ίδια ώρα, μια άλλη ομάδα ανθρώπων στα Ηνωμένα Έθνη μελετούσε ένα κρίσιμο ζήτημα για το μέλλον της εξερεύνησης του Διαστήματος: την ανακάλυψη, την εξόρυξη και την αξιοποίηση των φυσικών πόρων στη Σελήνη.

Στα τέλη Απριλίου, μια ειδική Ομάδα Εργασίας της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Εξωδιαστήματος δημοσίευσε ένα προσχέδιο με προτεινόμενες αρχές για τις δραστηριότητες εκμετάλλευσης διαστημικών πόρων. Ουσιαστικά, πρόκειται για κανόνες που αποσκοπούν στη ρύθμιση της εξόρυξης στη Σελήνη, σε αστεροειδείς και σε άλλα σημεία του Διαστήματος, με στόχο την αξιοποίηση στοιχείων που είναι σπάνια στη Γη.

Η Μισέλ Χάνλον, καθηγήτρια Δικαίου Αεροδιαστημικής στο Πανεπιστήμιο του Μισισίπι και συνιδρύτρια της ΜΚΟ «For All Moonkind», που είναι αφιερωμένη στην προστασία της ανθρώπινης κληρονομιάς στο Διάστημα, σε άρθρο της στον ιστότοπο The Conversation, σημειώνει ότι η Σελήνη μπορεί να αποτελέσει το πεδίο δοκιμών για τη μετάβαση της ανθρωπότητας σε πολυπλανητικό είδος. Ωστόσο, η έλλειψη νομικών ρυθμίσεων δημιουργεί σημαντικά προβλήματα.

Το Διάστημα δεν είναι «ιδιοκτησία» κανενός

Από νομική άποψη, το Διάστημα είναι μοναδικό. Δεν θεωρείται ούτε «παγκόσμια κληρονομιά», όπως τα διεθνή ύδατα, ούτε προστατευμένο από εμπορική εκμετάλλευση, όπως η Ανταρκτική. Η Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα του 1967, την οποία έχουν υπογράψει πάνω από 115 κράτη (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα κ.ά.), αναφέρει ότι η εξερεύνηση και η χρήση του Διαστήματος είναι «προνόμιο όλης της ανθρωπότητας».

Κανένα κράτος δεν μπορεί να διεκδικήσει κυριότητα σε τμήμα του Διαστήματος και όλοι έχουν το δικαίωμα να έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις περιοχές της Σελήνης και των άλλων ουράνιων σωμάτων.

Το γεγονός ότι, σύμφωνα με το άρθρο ΙΙ της συνθήκης, μια χώρα δεν μπορεί να διεκδικήσει έδαφος στο Διάστημα, γνωστό ως αρχή της μη ιδιοποίησης, υποδηλώνει σε ορισμένους ότι η ιδιοκτησία στο Διάστημα απαγορεύεται.

Μπορεί αυτό να είναι αλήθεια; Αν τα εγγόνια σας μετακομίσουν στον… Άρη, για παράδειγμα, δεν θα αποκτήσουν ποτέ σπίτι; Πώς μπορεί μια εταιρεία να προστατεύσει την επένδυσή της σε ένα σεληνιακό ορυχείο, αν αυτό πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμο από όλους; Τι θα συμβεί – όπως αναπόφευκτα θα γίνει – όταν δύο ρόβερ τρέξουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή της σεληνιακής επιφάνειας, που είναι γνωστό ότι φιλοξενεί πολύτιμο υδάτινο πάγο; Ο νικητής τα παίρνει όλα;

Όπως αποδεικνύεται, η Συνθήκη για το Διάστημα προσφέρει κάποια περιθώρια ευελιξίας. Το άρθρο ΙΧ απαιτεί από τις χώρες να επιδεικνύουν «δέουσα προσοχή» στα αντίστοιχα συμφέροντα των άλλων. Πρόκειται για ένα νομικά ασαφές πρότυπο, το οποίο, πάντως, αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο περιορισμένης πρόσβασης σε εγκαταστάσεις, όπως βάσεις και ορυχεία, αν δεν δοθεί σχετική άδεια από τους δημιουργούς τους.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο πρώτος που θα φτάσει σε ένα σημείο της Σελήνης μπορεί να καθορίσει τι είναι «εύλογο», όπως να δημιουργήσει ευρύτερες ζώνες ασφαλείας γύρω από εξοπλισμό, αποκλείοντας άλλους. Το νέο προσχέδιο αρχών του ΟΗΕ δεν αντιμετωπίζει αυτές τις ασάφειες.

Η κληρονομιά της Σελήνης κινδυνεύει

Το αμερικανικό πρόγραμμα Artemis στοχεύει στην επιστροφή ανθρώπων στη Σελήνη έως το 2028, η Κίνα έχει σχέδια για επιστροφή ανθρώπων έως το 2030, ενώ για τα χρόνια που μεσολαβούν, περισσότερες από 100 ρομποτικές αποστολές σχεδιάζονται από χώρες και ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Ως επί το πλείστον, όλες αυτές οι αποστολές κατευθύνονται προς το ίδιο σημείο: το νότιο πόλο της Σελήνης. Εδώ, οι κορυφές του αιώνιου φωτός και οι βαθιοί κρατήρες που περιέχουν πάγο νερού υπόσχονται τις καλύτερες ευκαιρίες εξόρυξης και έρευνας.

Μέσα σε αυτόν τον ενθουσιασμό, είναι εύκολο να ξεχάσουμε ότι οι άνθρωποι έχουν ήδη μια βαθιά ιστορία εξερεύνησης της Σελήνης. Στη σεληνιακή επιφάνεια υπάρχουν διάσπαρτα αντικείμενα που δείχνουν την τεχνολογική πρόοδο της ανθρωπότητας.

Το 1959, το σοβιετικό διαστημόπλοιο Luna 2 έγινε το πρώτο ανθρώπινο κατασκεύασμα που προσέκρουσε σε άλλο ουράνιο σώμα. Δέκα χρόνια αργότερα, δύο άνθρωποι – ο Νιλ Άρμστρονγκ και ο Μπαζ Όλντριν – έγιναν οι πρώτοι που πάτησαν ποτέ σε άλλον πλανήτη εκτός της Γης.

Πιο πρόσφατα, το 2019, το κινεζικό σκάφος Chang’e 4 πέτυχε την πρώτη ομαλή προσεδάφιση στην άλλη πλευρά της Σελήνης. Και το 2023, το Chandrayaan-3 της Ινδίας έγινε το πρώτο σκάφος που προσεδαφίστηκε με επιτυχία κοντά στο νότιο πόλο της Σελήνης.

Νομικά, δεν προστατεύεται σήμερα το Διάστημα

Αυτές οι αποστολές μνημονεύουν τα μικρά βήματα της ανθρωπότητας έξω από τον πλανήτη μας και ανταποκρίνονται εύκολα στον ορισμό των Ηνωμένων Εθνών για τη γήινη κληρονομιά, καθώς είναι τόσο «εξαιρετικές, ώστε να ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα και να έχουν κοινή σημασία για τις σημερινές και τις μελλοντικές γενιές όλης της ανθρωπότητας».

Η διεθνής κοινότητα εργάζεται για την προστασία τέτοιων χώρων στη Γη, αλλά αυτά τα πρωτόκολλα προστασίας δεν επεκτείνονται και στο Διάστημα.

Οι περισσότερες από 115 άλλες τοποθεσίες στη Σελήνη που φέρουν ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας είναι παγωμένες στο χρόνο, χωρίς υποβάθμιση από τις καιρικές συνθήκες, τα ζώα ή την ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτό όμως μπορεί να αλλάξει. Ένα μόνο παραστρατημένο διαστημόπλοιο ή ρόβερ θα μπορούσε να σηκώσει σεληνιακή σκόνη, να σβήσει αποτυπώματα ή να καταστρέψει αντικείμενα.

Η Συνθήκη για το Διάστημα

Το 2011, η NASA συνέστησε τη δημιουργία ζωνών ασφαλείας έως και 2 χιλιομέτρων για την προστασία ορισμένων χώρων με αμερικανικά ευρήματα.

Επειδή κατανοεί ότι ο απόλυτος αποκλεισμός παραβιάζει τη Συνθήκη για το Διάστημα, η NASA εξέδωσε αυτές τις συστάσεις ως εθελοντικές κατευθυντήριες γραμμές. Παρ’ όλα αυτά, η έννοια της ζώνης ασφαλείας, η οποία ουσιαστικά διαχειρίζεται την πρόσβαση και τις δραστηριότητες γύρω από συγκεκριμένες περιοχές, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πρακτικό εργαλείο για την προστασία των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως σημείο εκκίνησης για την εξεύρεση μιας ισορροπίας μεταξύ προστασίας και πρόσβασης.

Εκατόν ενενήντα έξι έθνη συμφώνησαν, μέσω της Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά του 1972, για τη σημασία της αναγνώρισης και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς παγκόσμιας αξίας που βρίσκεται στη Γη.

Με βάση αυτή τη συμφωνία, η διεθνής κοινότητα θα μπορούσε να απαιτήσει συγκεκριμένα πρωτόκολλα πρόσβασης – όπως μια διαδικασία αδειοδότησης, περιορισμούς δραστηριοτήτων, κανόνες κοινής πρόσβασης, παρακολούθηση και άλλους ελέγχους – για τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς στη Σελήνη.

Ειδάλλως, το ανθρώπινο είδος, όπως καταστρέφει αργά αλλά σταθερά τη Γη, θα επεκτείνει την… δραστηριότητά του και στην Σελήνη.